cytat:

Dorosłych preferujących lenistwo i żebranie, wdrażano do życia "z pracy rąk, w bojaźni bożej i w przyzwoitym bycie”.

"Kto nie chce pracować, niech też nie je!" 2 Tes. 3,10.

Lenin podobno mówił, że kto nie rabotajet, tot nie kuszajet.

„Tfurczo” rozwinął to tow. Stalin.

W luterańskim Gdańsku, stosunek do biednych ukształtował się pod wpływem poglądów głoszonych przez Lutra. Znaczenie miało mieszczańskie, praktyczne podejście do sprawy. Gdańszczanie, którzy niechętnie, a nawet wrogo odnosili się do żebraków obcych, napływowych, swoim ludziom biednym spieszyli z pomocą. Ale dotyczyło to tylko osób chorych, starych i niedołężnych, natomiast zdrowych i niestarych zmuszano do pracy, odmawiając pomocy.

Tzw. zarządcy „skrzyni bożej” zbierali na potrzeby biednych w kościołach i w domach mieszczańskich. Tworzyli Urząd Dobroczynności (Spendamt). Dekoniunktura gospodarcza i wojna polsko-szwedzka spowodowały, że w Gdańsku znalazło się wielu żebraków miejscowych i obcych, a zbierane datki po kościołach oraz dary osób prywatnych okazały się niewystarczające. W dyskusji toczonej w Szerokiej Radzie w latach 1660-1662 deklarowano chęć udzielenia pomocy biedakom w szpitalu zakaźnym i wysuwano projekty zdobycia na ten cel pieniędzy (obarczano chłopów gdańskich dostawami drewna i słomy, opodatkowano w naturze zboże spławiane Wisłą, pobierano pogłówne, przekazano subwencje).

Wysuwano myśl, aby zdrowych żebraków - mężczyzn i kobiety - zmusić do pracy, umieszczając ich w więzieniu, które zamierzano dostosować do tego celu. Wyrażano  nadzieję, że to spowoduje odpływ żebraków z miasta - będą oni chcieli uniknąć przymusu pracy i hańby w postaci pobytu w więzieniu. Przed napływem nowych biedaków do miasta wzmożono kontrolę w bramach miejskich, podobnie jak to czyniły inne miasta. Wskazywano na zależność pomiędzy wzrostem liczby żebraków na ulicach a kradzieżami i włamaniami.

W 1668 r. Trzeci Ordynek * proponował, aby zdrowych, młodych żebraków wykorzystać do potrzeb budownictwa okrętowego i umieścić ich w więzieniu i zatrudniać przy produkcji lin potrzebnych temu przemysłowi. Wytwórcy sai dostrzegli w żebrakach źródło taniej siły roboczej i za pośrednictwem Trzeciego Ordynku domagali się, aby żebraków ulicznych i wszelkiego rodzaju zdrowych biedaków w szpitalach użyć do przędzenia wełny i lnu. Podkreślano, że prace takie mogą wykonywać nawet 5- i 6-letnie dzieci, ludzie starzy i niewidomi.

Gdańszczanie myśleli o tym, żeby biedacy pokrywali część kosztów  utrzymania. Niechętnie odnoszono się do tego, aby te wydatki ponosiły kasy miejskie, które mogły  pomagać dorywczo w formie przekazu kilku łasztów zboża chlebowego (np. w 1677 r.) Poza indywidualnymi darami szukano sposobów powszechnego opodatkowania mieszczan na rzecz biednych, ale nie potrafiono dojść do konkretnych ustaleń. W celu uregulowania problemu biedaków w Gdańsku. ogłoszono edykt 22 stycznia 1694 r., w którym Rada zapowiadała, że zdrowych i silnych żebraków wójtowie żebraczy po upływie czternastu dni od ogłoszenia edyktu będą zabierać żebrzących na ulicy i po domach (mężczyzn, kobiety i dzieci), doprowadzać do Urzędu Dobroczynności, skąd - w zależności od wyników przesłuchania - mogą być oni kierowani do więzienia. Rada apelowała do mieszczan, by nie przeszkadzano wójtom żebraczym w ich obowiązku.

Zarządzenie Rady w niewielkim stopniu zmieniło sytuację. Mieszkańcy domagali się  zwalczania tych zjawisk za pomocą kar i kierowania zdrowych żebraków do specjalnych domów ciężkiej pracy dla dobra publicznego. Chodziło o zorganizowanie w Gdańsku zakładu pracy przymusowej - takie właśnie instytucje powstawały w tym czasie w różnych krajach.

W roku 1698 zaczęto wznosić Dom Dobroczynności (Spendhaus), ukończony w następnym roku. Dom przyjmował włóczącą się młodzież, osieroconą lub porzuconą przez biednych rodziców, zapewniał jej naukę w szkole oraz pracę w celu nauczenia rzemiosła czy innego zawodu. Dorosłych preferujących lenistwo i żebranie wdrażano do życia ,,z pracy rąk, w bojaźni bożej i w przyzwoitym bycie”. Wójtowie żebraczy doprowadzali żebraków i włóczęgów do Domu Dobroczynności, gdzie ich przesłuchiwano na temat ich ułomności, wieku, stanu, warunków życia, a w zależności od wyników przesłuchania karano lub zapewniano opiekę.

Zamierzano doprowadzić do zupełnego zniesienia żebrania na ulicach. Z edyktu Rady można się dowiedzieć, w jaki sposób ci ludzie - zwykle określani jako źli i niemoralnemu życiu zawdzięczający swoje choroby - próbowali się dostać do gdańskich szpitali. Wnoszono ich - czasem przybywali o własnych siłach - do miasta i układano na ulicy, przed bramami szpitali lub przed domami zarządców tych szpitali. Rada zakazała podobnych praktyk i zagroziła, że osoby po wyleczeniu postawione zostaną pod pręgierzem (zakute wokół szyi w żelazo) i następnie wydalone z miasta i jego terenów; za powtórzenie tego sposobu wymuszenia pomocy lekarskiej grożono karą pręgierza i chłosty oraz wiecznego wydalenia z Gdańska i jego jurysdykcji.

Przedstawiony obraz sytuacji żebraków i biedaków w Gdańsku jest niepełny i jednostronny,  oparty na materiałach władz miejskich. Tylko takie ślady bulwersujących ogół mieszkańców spraw się zachowały. Zbudowany i zorganizowany w Gdańsku na przełomie XVII i XVIII w. Dom Dobroczynności jest przykładem łączenia w sobie funkcji charytatywnej i opiekuńczej z pracą przymusową części podopiecznych.

Dom Dobroczynności stanowił największe osiągnięcie władz miejskich w polityce socjalnej, tym większe, że trwałe.

Tak to zostało napisane przez autorów, w trzecim tomie „Historii Gdańska”.

Instytucja ta działała w wieku następnym.

W innych miastach, jak np. w Toruniu, zbudowano w latach 1723-1724 także Dom Dobroczynności, ale funkcjonował on zaledwie kilka lat.

DOM DOBROCZYNNOŚCI (Spendhaus), Dom Dobroczynności i Sierot (Spend- und Waisenhaus), zwany też (w polskiej literaturze) Sierocińcem, na Osieku, przy Am Spendhaus (ul. Sieroca).

Zbudowany przy fosie, w miejscu dawnego folwarku zamku krzyżackiego, następnie Domu Zarazy, otwarty 7 XII 1699. Powstał według projektu Barthela Ranischa, powołany przez Urząd Dobroczynności, wybudowany został ze środków uzyskanych ze zbiórek i loterii. Przeznaczony dla ubogich, zapewniał im utrzymanie i wychowywał przez pracę; jednocześnie wykorzystywany jako sierociniec.

W XVIII wieku rozbudowany, dobudowano skrzydło od obecnej ul. Sierocej. Po wydzieleniu w 1788 Instytutu Ubogich opiekował się wyłącznie ubogimi nieletnimi. Zatrudniał nauczyciela (nauka czytania, pisania, rachowania, katechizmu) i kobiety uczące dziewczęta prząść, szyć i dziergać. Pełnoletni wychowankowie pozostawali pod jego kuratelą; starano się zapewnić im pracę w rzemiośle (chłopcy) i na służbie w domach mieszczan (dziewczęta). Z nauk korzystały też ubogie dziewczęta (około 40) mieszkające poza zakładem (tzw. Graue Mädchen).

W 1752 objęty przywilejem króla polskiego Zygmunta Augusta z 1552 (przysługującym przedtem tylko  Domowi Dziecka), który zrównywał dzieci z nieprawego łoża z dziećmi poczętymi legalnie (w 1765 przywilej zatwierdzony przez króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego). W 1703 przebywało w nim 135 pensjonariuszy (w tym 90 dzieci), w 1742 – 307 (254 dzieci), 1771 – 502 (417 dzieci), 1788 – 455 (426 dzieci). Udzielał wsparcia finansowego ubogim spoza zakładu (w 1733 – 3092, 1745 – 4369, 1768 – 5238).

W XVIII wieku niektórzy z wychowanków potrafili wystarać się o pracownicze (robotnicze) obywatelstwo Gdańska (np. Christoph Bieck 1768, Johan Constantin Boldt w 1774, Andreas Kempihn w 1775, Johann George Adrowski w 1787, Johann Emanuel Krüger w 1793). W XIX wieku wychowankowie zakładu nosili zielone mundurki (w odróżnieniu od niebieskich i czerwonych mundurków sierot z Domu Dziecka przy szpitalu św. Elżbiety z Elżbietańskiej).

Główny budynek istnieje obecnie; początkowo miał na parterze: przedsionek, izby jałmużniczą, kobiet, chorych, dziewcząt, na piętrze: izbę prowizora, jadalnię oraz szkołę, a na poddaszu pomieszczenia gospodarcze i mieszkanie zarządcy. W 1702 na piętrze znajdowała się kaplica, w 1753 rozbudowana: rozebrano podłogę między piętrem a parterem. Budynek wielokrotnie przebudowywano; w sąsiedztwie wzniesiono w XVIII i XIX wieku inne zabudowania (m.in. w 1707 szkołę).

Siedemnastowieczny Zespół Sierocińca przy ul. Sierocej na mapie:

Siedemnastowieczny Zespół Sierocińca, Budynek zabytkowy, ul. Sieroca.

Właściwie notka powinna, czy mogłaby mieć inny tytuł – bardziej odlotowy. Przyszło mi to do głowy po napisaniu. Skojarzenie nie jest takie trudne. Ciekaw jestem czy ktoś „zajarzy” jak to się teraz mówi, o co mi chodzi. ;))

 „Historia Gdańska”, t. III/1: 1655 - 1793, Gdańsk, 1993 r.

https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=DOM_DOBROCZYNNO%C5%9ACI

Uzupełnienie:

Arbeit macht frei (z niem. praca czyni wolnym) – niemiecki slogan wywiedziony z rozpowszechnionego w tradycji protestanckiej cytatu z Ewangelii Jana (J 8, 32) Wahrheit macht frei (lit. prawda czyni wolnym, czy – wedle Biblii Tysiąclecia – prawda was wyzwoli). W 1872 r. nacjonalistyczny niemiecki pisarz Lorenz Diefenbach zatytułował swoją powieść wydaną w Wiedniu parafrazą hasła biblijnego: Arbeit macht frei. Hasło to stało się popularne w kręgach narodowosocjalistycznych.

Przed II wojną światową slogan był wykorzystywany w Niemczech w programach zwalczania masowego bezrobocia.

Na rozkaz generała SS Theodora Eicke wykorzystane przy bramach wejściowych do kilku niemieckich obozów (Auschwitz, Dachau, Gross-Rosen, Sachsenhausen, Theresienstadt, Flossenbürg). Więźniowie codziennie widzieli ten napis wychodząc rano do pracy w komandach i wracając wieczorem do obozu. W niektórych obozach zamieszczono inne hasła. Przykładowo, w KL Buchenwaldzie na bramie znajdowało się hasło: Jedem das seine, co przetłumaczyć można jako Każdemu, co mu się należy.

Na szyderczą ironię tych haseł, sugerujących możliwość wydostania się z obozów dzięki rzetelnej i ofiarnej pracy, więźniowie w Auschwitz odpowiadali po kryjomu równie ironicznym dwuwierszem:

Arbeit macht frei (praca czyni wolnym)

durch Krematorium Nummer drei (przez krematorium numer trzy)

https://pl.wikipedia.org/wiki/Arbeit_macht_frei

________
* TRZECI ORDYNEK, reprezentacja pospólstwa we władzach miejskich Gdańska (ordynek pierwszy: rajcowie, patrycjat, ordynek drugi: kupiectwo). Powołana na podstawie statutów króla polskiego Zygmunta I Starego (20 VII 1526), stanowiących odtąd fundament ustroju miasta. Reprezentacja ta składała się ze 100 mężów, po 25 z czterech kwartałów. W skład wchodzili z urzędu reprezentanci najważniejszych w 1. połowie XVI wieku czterech cechów głównych (rzeźnicy, piekarze, szewcy i kowale).
Uzależniony był od Rady Miejskiej, której przysługiwało prawo mianowania jej nowych członków (do 1678), zwoływania ich na posiedzenia i wysuwania problemów do dyskusji. Do podejmowania prawomocnej decyzji wystarczała Radzie Miejskiej zgoda Ławy Miejskiej i dwóch kwartałów.

https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=TRZECI_ORDYNEK

---

tagi: dobroczynność  gdańsk  dom 

	Andrzej-z-Gdanska
	25 lutego 2025 10:33

14     862    8 zaloguj sie by polubić