Prof. Grzegorz Kucharczyk o Niemieckiej polityce wobec Polski.

Jak Berlin patrzy na Polskę?

 

Książka została wydana przez Instytut Pileckiego. Tytuł zna każdy kto choć trochę liznął historii politycznej, historii idei czy historii polityki. Tytuł tej książki to "Mitteleuropa". Sama książka, dla polskiego odbiorcy, do tej pory była niedostępna w języku polskim.

https://instytutpileckiego.pl/pl/publikacje/mitteleuropa-nowy-porzadek-w-sercu-europy

 

Friedrich Naumann (1860-1919) działał w kilku partiach, zasiadał w parlamencie, wybrano go pierwszym przewodniczącym Niemieckiej Partii Demokratycznej. Należał do kluczowych postaci niemieckiego liberalizmu początków XX wieku. W 1958 roku powołano działającą do dziś fundację jego imienia, związaną z Wolną Partią Demokratyczną, najważniejszym ugrupowaniem liberalnym współczesnych Niemiec.

Jego wydana w 1915 roku książka okazała się bestsellerem. Przedstawiony przez Naumanna projekt Mitteleuropy, rozumiany jako ustanowienie dominacji Niemiec między Bałtykiem, Morzem Czarnym i Adriatykiem stanowi dla współczesnego czytelnika fascynujący przykład sposobu myślenia niemieckich elit o naszym regionie. Autor odwołując się do idei, które w niemieckiej myśli politycznej pojawiały się znacznie wcześniej, wypracował własne, oryginalne stanowisko. Przez lata stanowiło ono ważny punkt odniesienia w dyskusjach toczonych w najważniejszych kręgach politycznych i gospodarczych Niemiec.

Po uważnej lekturze tej książki łatwiej będzie odpowiedzieć na pytanie: czy program, w który wpisane jest dążenie do nałożenia również na Polskę trwałej bariery rozwojowej i ustanowienie niemieckiego wpływu i kontroli nad całą Europą Środkową za pomocą wytworzonego w Niemczech kodu kulturowego, odszedł rzeczywiście do przeszłości?

Ze wstępu prof. dr hab. Grzegorza Kucharczyka

 

Redaktor radia WNET:

Kim jest osoba, która wprowadziła do niemieckiego i światowego słownika słowo: "Mitteleuropa"?

 

Odpowiada prof. Grzegorz Kucharczyk:

Friedrich Naumann był politykiem, był pisarzem politycznym, chociaż z wykształcenia był teologiem ewangelickim. Był pastorem, ale przed I WŚ zasiadał w Reichstagu, związany z niszowym środowiskiem społeczno-liberalnym. Już przed 1914 rokiem pisał książki dotyczące polityki międzynarodowej, ale prawdziwą sławę, taką trwałą, zyskała mu ta książka o której mówimy, "Mitteleuropa", opublikowana po raz pierwszy w 1915 roku bardzo szybko doczekała się statusu bestselera w Niemczech. Badacze, którzy się zajmują rynkiem czytelniczym w Niemczech tamtych czasów mówią, że to był drugi co do popularności bestseler zaraz po "Wspomnieniach" Bismarcka. Była to rzeczywiście książka, którą powinien przeczytać każdy, zwłaszcza w Polsce, który zajmuje się obserwacją czy też ukształtowaniem relacji polsko-niemieckiej, bo jak Pan redaktor powiedział przed chwilą, termin "Mitteleuropa" w różnych kontekstach w naszej debacie się pojawia, ale tak naprawdę nikt nie miał do tej pory, aż do marca tego roku, kiedy ta książka się ukazała w języku polskim, okazji do sięgnięcia po podstawowe źródło, czyli po tę książkę.

 

Redaktor radia WNET:

Książka, która powstawała w niezwykle istotnym, zwrotnym punkcie w historii starego kontynentu, w roku 1915, kiedy trwały już zażarte walki na wschodnim i zachodnim froncie I WŚ. Książka, która jest dzieckiem tej chwili, książka, która nosi w sobie cały bagaż wcześniejszych przemyśleń niemieckich na Europę. Potem rzutowała na późniejsze przemyślenia Berlina.

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

Wojska wykrwawiają się na frontach, ale to na froncie wschodnim wojna jest ruchoma gdy na froncie zachodnim trwa w okopach. Natomiast w 1915 roku, na wschodzie, w rejonie Europy Środkowej, Niemcy i Austro-Węgry, głównie Niemcy, bo oni są najsilniejsi w tym duecie państw centralnych, przeprowadzają udaną ofensywę przeciwko Rosji. Efekt jest taki, że w sierpniu 1915 roku Niemcy zajmują Warszawę i ostatecznie front się stabilizuje pod koniec 1915 roku na, mniej więcej, linii Dźwiny - bagien poleskich - Wołynia. Krótko mówiąc, niemal całość terytorium dawnej Rzeczypospolitej, tej zniszczonej w czasach rozbiorów, znalazła się pod kontrolą Berlina i Wiednia, ale w tym duecie, tak naprawdę, na tym etapie liczą się tylko Niemcy.

Ta książka, "Mitteleuropa" Naumanna, jest próbą odpowiedzi, pod kątem odpowiedzi, czy znalezienia odpowiedzi przez niemieckie elity kulturowe i polityczne na tą nową sytuację. One wchodziły do pierwszej wojny światowej z takim paradygmatem, czyli taką naczelną zasadą, którą sformułował kiedyś Bismarck: "jak najdłużej, jak najlepsze stosunki z Rosją, unikać wojny, bo jeśli my tę wojnę wygramy to będziemy jeszcze mieli więcej ziem polskich pod swoim władaniem, jeszcze więcej kłopotów. Jeżeli przegramy, no to Kozacy będą w Berlinie, więc jak najlepsze relacje oparte na zasadzie Status Quo."

 

Redaktor radia WNET:

To się zmienia w sierpniu 1914 roku, kiedy dochodzi do wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej. Naumann proponuje dalekosiężną wizję wykraczającą poza swoje czasy, tzn. stworzenia, nazwijmy to, sieci imperialnych wpływów Niemiec w Europie Środkowej.

 

Redaktor radia WNET:

...wpływów, które mają sięgać szeroko, bo to nie tylko o polskie ziemie i o naród polski chodzi, ale chodzi o szereg narodów słowiańskich Europy Środkowej, ale też Węgrów, którzy mają poczesne miejsce w tej książce, bo mieli poczesne miejsce w dualnej monarchii austro-węgierskiej i także o ludność romańską zamieszkującą tereny Rumunii. Jak szeroki był ten zamysł niemiecki, pierwotny, który spisał Naumann?

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

Naumann mówiąc o "Mitteleuropie" czyli Europie Środkowej mówi o obszarze zamkniętym Bałtykiem, Morzem Czarnym i Adriatykiem. To jest ten rejon, gdzie Niemcy miały stworzyć nową jakość, a właściwie wyciągnąć konsekwencje z tego, że Wielka Wojna czyli I WŚ wytworzyła, jak pisze Naumann, nowy środkowo-europejski typ człowieka, który potrzebuje przede wszystkim pewnych ram kulturowych, wzorca matrycy kulturowej. Skąd je brać? Naumann odpowiada: z Niemiec. To niemiecka filozofia idealistyczna może być tą normą kulturową, która przecież już wcześniej predestynowała Niemcy do odgrywania np. roli motoru gospodarczego w całej Europie. To wszystko, tzn. dominacja Niemiec, gospodarcza, polityczna i nawet wojskowa w tym rejonie Europy będzie, jak pisze Naumann, konsekwencją dominacji Niemiec w sferze kultury. Do Polaków Naumann mówi tak: Niemcy powinny przede wszystkim zrezygnować z brutalnej germanizacji w stylu Bismarcka, czyli komunikat brzmi tak: my was nie będziemy germanizować; my wam tylko „narzucimy” świat pojęć jakimi macie opisywać sami siebie i świat, który wokół was jest, no bo tym jest właśnie filozofia.

 

Redaktor radia WNET:

Jak się spojrzy z perspektywy roku 1915, tezy Namanna mogą brzmieć nawet liberalnie i zachęcająco. Niemiecki pastor i polityk krytykuje własnych ziomków za zbytni, jakbyśmy dzisiaj powiedzieli, nacjonalizm. Ten duch liberalizmu jest pułapką czy jest ważną, partnerską propozycją Berlina wobec narodów Europy Środkowej, także wobec Polaków?

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

Słowo liberalizm nie jest zupełnie przypadkowe. Dodajmy, że jedna z ważnych fundacji obecnie działająca w Niemczech afiliowanej przy liberalnej partii FDP, tworzącej koalicję rządową obecną w Niemczech jest imienia Friedricha Naumanna właśnie. Naumann próbuje wychować swoich ziomków do tego, aby być narodem imperialnym - nie imperialistycznym. Imperialnym tak jak Brytyjczycy. To jest bardzo ciekawe, że on ciągle odnosi się do imperium brytyjskiego. To jest właśnie ten wzorzec, który trzeba naśladować w Europie Środkowej, czyli budować sieć wpływów gdzie dwa słowa są najważniejsze: wpływ i kontrola. Nie ludobójstwo, eksterminacja jak to robił Hitler w czasie II WŚ szukając liberalnego lebensraum dla Niemiec tylko właśnie wpływ i kontrola. Polacy mogą mieć własne państwo, urzędy, a nawet armię, ale to wszystko ma być służebne wobec nadrzędnych interesów Rzeszy Niemieckiej.

 

Redaktor radia WNET:

Niemcy chcieli, żeby to były tereny podległe także gospodarczo, bo w tej książce jest fragment gdy autor mówi: daliśmy Polakom także możliwość godnego życia materialnego; więc to jest ta propozycja: damy wam wyższy poziom życia w zamian za lojalność wobec polityki Berlina jako tej metropolii, tego obszaru imperialnego?

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

My wam daliśmy. Cieszcie się z tego - w domyśle bądźcie wdzięczni. To jest właśnie dowód na to, że Naumann tkwi w takich koleinach, charakterystycznych od XVII wieku dla pruskiej i niemieckiej myśli politycznej w kontekście spojrzenia na Europę Środkową, zwłaszcza na ziemie polskie, traktowane jako pewnego rodzaju pustynia cywilizacyjna, która czeka na swojego gospodarza, który przyniesie tutaj właściwą kulturę, także w sensie kultury gospodarczej. Polacy powinni być wdzięczni, że mają takich patronów i nie żądać za dużo. Istota Mitteleuropy to jest to, że Berlin ma decydować o tempie i rozwoju potencjału takich narodów jak Polska i jak trzeba ma nałożyć szklany sufit - taką barierę rozwojową i trwałą, która będzie trzymać pod kontrolą, pod niemieckim wpływem takie narody jak, np. Polacy.

 

Redaktor radia WNET:

Co miało być głównym przedmiotem, głównym obszarem czy płaszczyzną, na której to niemieckie imperium Mitteleuropy miało się opierać czy rozprzestrzeniać?

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

To miało być centrum i peryferie, tzw. schutzstat - państwo pod ochroną dosłownie, takie jak Polska, a potem Litwa, Ukraina stworzona przez Niemcy. Uwaga! - słowo "Polska" używane przez niemieckich pisarzy, także przez Naumanna w czasie I WŚ, to nie była Polska w naszym rozumieniu, tylko była to Kongresówka minus pas graniczny do zaanektowania przez Niemcy, minus Chełmszczyzna, którą oni dali Ukrainie w 1918 roku. Taką Polskę oni traktowali jako bufor jako państwo pod ochroną, schutzstat, które miało wykonywać służebne zadania wobec tego co Rzesza Niemiecka będzie na każdym etapie dyktować.

 

Redaktor radia WNET:

Skoro jest obszar imperialny z Mitteleuropa to musi mieć swoje granice, a za granicami muszą być inne siły, które albo będą neutralne albo będą najczęściej wobec imperium wrogie: wobec kogo, przeciwko komu Berlin chciał konstruować na naszym terenie swoje władztwo?

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

W roku 1915 nie ma Ameryki w Europie. Stany Zjednoczone wejdą do wojny po stronie Ententy w kwietniu 1917 roku. W 1915 roku Naumann pisze, że zorganizowana prze Niemcy Mitteleuropa ma być globalnym graczem przeciwko blokowi anglosaskiemu - czytaj Imperium Brytyjskiemu i przeciwko Rosji. Tutaj Naumann też jest taki tradycji dawnej bismarckowskiej. Bismarck kiedyś powiedział, że Rosja jest jak pogoda, jak zjawisko atmosferyczne: dobra albo zła, ale ona zawsze jest.

Tak samo Naumann pisze w Mitteleuropie, że Rosja zawsze będzie. Pisze w 1915 roku, że nawet przyszła rewolucja w Rosji nie wyłączy tego państwa na długi okres czasu z globalnej rozrywki, czyli ta Rosja będzie. On pisze nawet, że Rosja jest takim ośrodkiem cywilizacyjnym dla ludów gdzieś tam w Azji Środkowej, czy na Syberii. Natomiast ona ma być odepchnięta na Wschód dzięki tak skonstruowanej przez Niemcy i zarządzanej Mitteleuropie, a więc Mitteleuropa kontrolowana przez Niemcy jako przeciwwaga w tej globalnej rozgrywce i przeciwko Brytyjczykom i przeciwko Rosji.

 

Redaktor radia WNET:

Mitteleuropa jest książką historyczną i czy należy ją czytać i na nią patrzeć poprzez pryzmat także współczesnej polityki Berlina?

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

Ja nie mam pewności czy w urzędzie kanclerskim za Angeli Merkel czy Olafa Scholza ktoś z ołówkiem w ręku czytał Mitteleuropę, ale patrząc na politykę Niemiec w odniesieniu do naszej części starego kontynentu, widać, że pewna logika pozostała ta sama, o której pisał Naumann. Zwróćmy uwagę, że to wtedy, w czasach Naumanna nie było znane pojęcie "soft power", polityki wizerunkowej, "miękkiej siły", która jest bardzo ważna. Jak popatrzymy na działalność w naszej części Europy, choćby w Polsce, takich zjawisk jak niemieckie fundacje afiliowane przy najważniejszych partiach politycznych. Różne, rozbudowane programy stypendialne, które budują miękki wizerunek, "soft power", ale jednak "power", czyli moc, pewne oddziaływanie, głównie na elity. Popatrzmy na zachowanie sporej części polskich w ostatnich latach, to widać wyraźnie, że "stopa zwrotu" jest bardzo wysoka.

 

Redaktor radia WNET:

Kiedy czyta się tę książkę to ktoś kto jest wprzęgnięty w strumień informacji zwłaszcza z UE, wydaje się, że niektóre pomysły z książki Mitteleuropa z roku 1915 pasują nieomalże jak "ulał" do współczesnej konstrukcji i do współczesnych zmian jakie zachodzą na naszych oczach w UE.

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

To jest przekonanie mocno wbite w umysły polityków niemieckich należących lub nienależących do grupy Webera, że Europa Środkowa to są te właśnie młode demokracje, które jeszcze tak nie rozumieją co to jest praworządność, trzeba je trochę przegłodzić, żeby zrozumiały. Można do polskiego prezydenta zawołać: Panie Duda, choć Pan to porozmawiamy, jak jeden z dziennikarzy niemieckich w 2020 roku, albo można jakąś zaporę ogniową stworzyć wobec jakiejś partii politycznej w Polsce, żeby jakoś ucywilizować, To jest ten właśnie styl myślenia inaczej artykułowany, ale podobny do tego co reprezentował Naumann, tzn. Europa Środkowa potrzebuje gospodarza, potrzebuje patrona, który powie do tych narodów: "pójdźcie dzieci, ja was uczyć każę".

 

Redaktor radia WNET:

Pan profesor obdarzył wstępem polskie wydanie książki Mitteleuropa. Na koniec tego wstępu, wprost Pan profesor wskazuje, że to może być pewien klucz do zrozumienia współczesnej polityki, zwłaszcza polityki kanclerz Merkel, bo o polityce Olafa Scholza jeszcze trudno mówić. Wiemy co chciała i co mówiła kanclerz Merkel.

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

To jest próba nakładania takiego szklanego sufitu, trwałej bariery rozwojowej, tzn., my jako Niemcy możemy tolerować i wspomagać publicznie stare postkomunistyczne stocznie w Stralsundzie, Vismarze i Rostocku, natomiast wy Polacy nie możecie, jak Niemcy mówili o starych postkomunistycznych w Świnoujściu i Szczecinie, utrzymywać i podtrzymywać pomocą publiczną, no bo nie! Ponieważ nam wolno, a wam nie wolno! To jest klasyczne podejście na Mitteleuropę, a jednocześnie, jest to wszystko opakowane tą narracją o porozumieniu, o pojednaniu, o tym, że my się przyznajemy oczywiście do tych strasznych rzeczy, które Niemcy robiły po 1939 roku, ale koniec, kropka. Nic więcej nie oczekujcie. To jest właśnie logika Mitteleuropy, jak mówił Naumann: my wam brzydkich rzeczy jak germanizacja robić nie będziemy. My wam "tylko" narzucimy świat pojęć. Dzisiaj nikt nie mówi o filozofii idealistycznej. Dzisiaj mówi się o praworządności. Kolejni ambasadorowie Niemiec w Warszawie bronią rzekomo prześladowanych w Polsce mniejszości. To jest właśnie sfera szeroko pojętej kultury. Tutaj ma się rozstrzygnąć to co najważniejsze.

 

Redaktor radia WNET:

Czy obserwując wzmożoną troskę niemieckich polityków o praworządność w różnych krajach Europy Środkowej, ekspansję niemieckiego typu gospodarczego w ramach UE i aktywność na polu kulturalnym w naszym regionie Europy fundacji afiliowanych przy większych niemieckich partiach politycznych możemy mówić o Mitteleuropie 2.0. Ostatnia część ostatniego akapitu z wstępu Pana profesora do książki "Mitteleuropa", teraz o tyle bardziej aktualne, że nagle Niemcy znalazły się w podobnej pozycji jak w roku 1915, bo Rosja już nie jest sprzymierzeńcem, tylko znowu dla Berlina rywalem, albo wrogiem. To też sprawia, że Mitteleuropa jest bardziej aktualna niż jeszcze lat temu 3 czy pięć?

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

Z pewnością jest aktualna i często używam tego pojęcia w różnych wystąpieniach Mitteleuropa wersja 2.0. Oczywiście jest mały czynnik, o którym trzeba powiedzieć, który burzy taki ładny, bezbolesny powrót do tej koncepcji Mitteleuropy, tzn. obecność Ameryki w Europie i w tym także obecność militarna Ameryki w Niemczech. To jest nowy czynnik, o którym Naumann pisząc Mitteleuropę nie wiedział, a być może nawet nie przeczuwał, a z którym oczywiście politycy niemieccy muszą się liczyć na szczęście dla nas.

 

Redaktor radia WNET:

Książka, którą pewnie każdy, kto interesuje się polityką powinien przeczytać. Na zakończenie: czy jest w ogóle możliwa, z punktu widzenia Polski, współpraca z Berlinem, z Niemcami, które nie będą myślały w kategorii Mitteleuropy o naszym regionie w kategorii pewnej przestrzeni do zagospodarowania i do ocementowania swoich wpływów? czy jest w ogóle możliwa partnerska polityka między Warszawą, a Berlinem?

 

prof. Grzegorz Kucharczyk:

Z pewnością w kolejnej erze Śródziemia jest to możliwe, ale w obecnej perspektywie czasowej raczej nie.

 

Redaktor radia WNET:

Tak prosto i lapidarnie odpowiedział profesor Grzegorz Kucharczyk historyk zajmujący się historią Prus, Niemiec, autor przedmowy do polskiego, współczesnego wydania książki Mitteleuropa.

https://www.youtube.com/watch?v=PHDwCH3i3ig

 

---

tagi: polska  berlin  mitteleuropa  naumann 

	Andrzej-z-Gdanska
	12 lipca 2023 06:52

53     2418    12 zaloguj sie by polubić